Giáo án Ngữ văn 11 - Tiết 16+17: Bài ca ngất ngưởng (Nguyễn Công Trứ) - Năm học 2020-2021

 Ngày soạn: 29/9 /2020
 Tiết 16 - 17 : 
 BÀI CA NGẤT NGƯỞNG
 - NGUYỄN CÔNG TRỨ -
 A. MỤC TIÊU CẦN ĐẠT
 1. Kiến thức
- Hiểu được phong cách sống của Nguyễn Công Trứ với tính cách của một nhà Nho và hiểu 
được vì sao có thể coi đó là bản lĩnh cá nhân mang ý nghĩa tích cực.
- Nắm được các đặc điểm về thể loại hát nói.
2. Kĩ năng:
 Đọc hiểu và phân tích bài thơ hát nói theo đặc trưng thể loại.
 3. Thái độ:
 Ý thức đúng, hiểu đúng nghĩa của khái niệm: Ngất ngưỡng không để nhầm lẫn với lối sống 
lập dị.
4. Định hướng các năng lực cần hình thành cho HS
 - Năng lực chung:
 + Năng lực giải quyết vấn đề (giải quyết các câu hỏi, bài tập, nhiệm vụ, yêu cầu mà giáo 
 viên đề ra).
 + Năng lực tự học, tự khám phá tri thức, thu thập thông tin.
 + Năng lực hợp tác (phối hợp với các thành viên để giải quyết các câu hỏi, bài tập khó, 
 sưu tầm tài liệu)
 + Năng lực sáng tạo
 + Năng lực tự quản bản thân
 + Năng lực giao tiếp
 - Năng lực chuyên biệt:
 + Năng lực thưởng thức và cảm thụ văn học.
 + Năng lực đọc hiểu văn bản văn học trung đại.
 + Năng lực tạo lập văn bản nghị luận về tác phẩm thơ trữ tình trung đại.
 B. THIẾT KẾ TIẾN TRÌNH DẠY HỌC 
 I. CHUẨN BỊ CỦA GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH
 1. Chuẩn bị của Giáo viên Tên, tuổi -Là người có công đầu với thể loại ca trù.
+ Quê quán 
+ Con người
 2. Bài thơ 
+ Sự nghiệp
 - Hoàn cảnh sáng tác: Sau năm 1848, khi nhà 
- GV chuẩn hóa kiến thức, nhấn mạnh những 
 thơ đã cáo quan về ở ẩn tại quê nhà. Thoát khỏi 
sự kiện có ảnh hưởng tới sự nghiệp sáng tác vòng cương tỏa của quan trường và những rang 
của NCT. buộc của lễ giáo phận sự là lúc nhà thơ có thể bộc 
-GV: Nêu hoàn cảnh sáng tác, thể loại, đề tài lộ hết tâm tư phóng khoáng của bản thân đồng 
và bố cục của tác phẩm? thời có cái nhìn mang tính tổng kết về cuộc đời 
 phong phú.
Hs: suy nghĩ, lần lượt trả lời.
 - Thể loại : Hát nói là thể tổng hợp giữa ca nhạc 
Gv: nhận xét, bổ sung, khái quát.
 và thơ, có tính chất tự do thích hợp với việc thể 
Mở rộng:
 hiện con người cá nhân.
- Hát nói, một điệu hát ca trù (tức hát ả đào 
 - Đề tài : thái độ sống của bản thân theo lối tự 
hay hát cô đầu, một loại nhạc bác học được 
 thuật.
UNESCO công nhận di sản văn hóa thế giới 
 - Bố cục:
phi vật thể), có nhạc kèm theo, có hình thức 
riêng, gọi là thể thơ hát nói). + 6 câu đầu : Ngất ngưởng chốn quan trường.
- Hát nói là một thể thơ cách luật, bố cục 11 +Còn lại : Ngất ngưởng khi cáo quan về hưu.
câu, chia làm ba khổ: khổ đầu và khổ giữa 
04 câu, khổ xếp 03 câu; ngoài phần chính, 
mỗi bài hát nói thường có thêm những câu 
thơ lục bát đặt ở đầu hoặc ở cuối bài thơ 
được gọi là mưỡu đầu hoặc mưỡu hậu để nói 
lên ý nghĩa bao khoát của toàn bài, nếu chỉ 
có hai câu lục bát gọi là mưỡu đơn, bốn câu 
gọi là mưỡi kép. Số tiếng trong bài hát nói 
tương đối tự do (7, 8 tiếng); trong một bài 
hát nói biến thể, khổ giữa có thể tăng (dôi 
khổ: 15, 18, 23, 27 câu) hoặc giảm (thiếu 
khổ). giúp nước, là coi thường được mất, khen Nhưng đó không phải là thói khoe khoang hợm 
chê. hĩnh mà chỉ là để khoe cái cốt cách tài tử, phóng 
“Ngất ngưởng” là một lối sống, một cách túng của mình mà thôi. Và ẩn chứa đằng sau đó 
sống, thái độ sống tích cực của kẻ sĩ quân tử, là một cái tôi ý thức về tài năng và danh vị bản 
đấng trượng phu tuy có pha chút phóng túng thân. Qua đó, ta thấy Nguyễn Công Trứ là một 
nhưng về cơ bản vẫn là vì nước, vì dân. người quân tử sống bản lĩnh, đầy tự tin, kiên trì lí 
 - GV chia lớp thành 4 nhóm. Mỗi tưởng.
 thành viên dựa vào bài soạn trong 
 vở soạn văn để trao đổi, thống 2. “Ngất ngưởng” khi cáo quan về (13 câu 
 nhất các yêu cầu sau:
 còn lại)
+ Nhóm 1- nhóm 2: Tìm hiểu thái độ sống 
 a. Ngất ngưởng khi “đô môn giải tổ” (Câu 7 + 
ngất ngưởng của NCT khi làm quan.
 8)
+ Nhóm 3 – nhóm 4: Tìm hiểu thái độ sống 
 - Sự kiện cởi mũ áo nghỉ quan là một việc hết 
ngất ngưởng của NCT khi cáo quan về hưu.
 sức hệ trọng, một bước ngoặt trong cuộc đời 
 - Các nhóm thảo luận nhóm.
 người làm quan, nhất là đối với một vị quan to 
GV yêu cầu đại diện các nhóm lên trình như NCT. Thông thường: trước sự việc trọng đại 
bày kết quả thảo luận nhóm: ấy có những nghi lễ biểu hiện sự trọng thị, lưu 
*Đại diện nhóm 1: Tìm hiểu thái độ sống luyến của triều đình: tiệc tiễn, tặng thơ, vua ban 
ngất ngưởng của NCT khi làm quan. phẩm vật,...
Nhóm 2 nhận xét, bổ sung *NCT: không nhắc gì tới những việc ấy mà chỉ 
GV chuẩn hóa kiến thức. nhắc tới một sự kiện, một việc làm ngược đời, 
 trái khoáy:
- GV đưa câu hỏi gợi mở: Người: tàn lọng, xe ngựa nghiêm trang.
- Em có nhận xét gì về NT của đoạn thơ NCT: ngất ngưởng trên một con bò vàng 
(ngôn từ, thủ pháp NT)? Qua đó em thấy nghênh ngang giữa kinh kì. Con bò cũng biểu 
điều gì trong ý thức của nhà thơ? hiện sự trái khoáy: là một giống vật thấp kém (bò 
- Có người cho rằng tuy NCT khoe tài năng, mà lại là bò cái) nhưng lại được trang sức bằng 
danh vị bản thân nhưng cái ngất ngưởng của đạc (nhạc) ngựa (đồ trang sức sang, quý của loài 
nhà thơ không khiến cho người ta cảm thấy vật quý tộc).
khó chịu như ai đó có thói khoe khoang, hợm Xong chưa hết, tương truyền, NCT còn buộc mo 
hĩnh. Em có suy nghĩ gì về ý kiến trên? cau vào đuôi con bò với một tuyên ngôn “để che 
Hs: suy nghĩ, lần lượt trả lời. miệng thế gian” , trêu ngươi, khinh thị cả kinh kì, 
Gv: nhận xét, bổ sung, khái quát. cả ông và con bò của ông đều ngất ngưởng) (Lên “nhập tục mà không vướng tục, rong chơi mà vẫn 
 trọn nghĩa vua tôi” (Trần Đình Sử). Đây là lối 
 sống vừa nghệ sĩ, vừa thanh cao của lớp nhà nho 
 xưa trong bối cảnh đặc biệt của xã hội lúc bấy 
 giờ. Với lối sống này, NCT đã tự khẳng định 
 mình đối lập với cái xhpk nhiều định chế khắt 
 khe.
  “Ngất ngưởng”: lối sống hưởng thụ, khác 
 người.
 * Quan niệm sống, thái độ sống: 
 - Người đời: luôn sống vì những cái được, mất, 
GV: Khi đã là một hưu quan, cuộc sống của khen, chê.
NCT có sự thay đổi như thế nào? - NCT: không quan tâm tới chuyện được mất, 
Mở rộng: không bận lòng tới sự khen chê, luôn vui phơi 
 Cáo quan về quê, NCT dựng nhà ở chân núi phới như ngọn gió xuân ấm áp.
Đại Nai, cạnh chùa Cảm Sơn, thuộn huyện  “Ngất ngưởng”: thái độ coi thường sự được 
Thạch Hà – Hà Tĩnh. Rời xa chốn quan mất, khen chê ở đời.
trường, về quê sống cuộc đời thanh dã, NCT 
khẳng định cuộc sống của ông có sự thay đổi 
nhưng sự thay đổi đó không hề làm mất đi 
phong cách và cá tính của ông, mà trái lại 
khi đã thoát khỏi vòng cương tỏa thì cái 
“ngất ngưởng” trời cho của ông lại càng có 
điều kiện phát huy đến độ tận cùng giữa 
cuộc sống không còn ràng buộc.
GV: Những biểu hiện của cái tôi “ngất 
ngưởng” của Nguyễn Công Trứ khi là một 
hưu quan?
(Chú ý vào lối sống và quan niệm, thái độ 
của nhà thơ)
 3. Lời tổng kết cả một đời ngất ngưởng.( ba 
GV: Tổng kết lại cả cuộc đời mình, NCT câu cuối)
đã khái quát lại cái tôi “Ngất ngưởng” của 
 - Khẳng định mình là một người tài năng, nổi 
mình như thế nào?
 tiếng, hiển hách có thể sánh ngang với Trái Nhạc, Thao tác 3: Hướng dẫn HS tổng kết
GV: Nêu những đặc sắc về nội dung và 1. Nội dung:
nghệ thuật của tác phẩm? III. TỔNG KẾT.
 HS trả lời 1. Nội dung.
 - Vẻ đẹp của con người Nguyễn Công Trứ thể hiện 
 trong hình ảnh “ông ngất ngưởng”: từng làm nên sự 
 nghiệp lớn, tâm hồn tự do phóng khoáng, bản lĩnh 
 sống mạnh mẽ, ít nhiều có sự phá cách về quan niệm 
 sống, vượt qua khuôn sáo khắt khe của lễ giáo phong 
 kiến. Đó là hình ảnh tiêu biểu cho mẫu người tài tử ở 
 hậu thời kì văn học trung đại Việt Nam.
 - Lối sống “ngất ngưởng” của Nguyễn Công Trứ là 
 một phong cách sống có bản lĩnh, có cá tính, trung 
 thực, thẳng thắn, ý thức rất rõ về bản thân. Lối sống 
 đó mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc: giải phóng con 
 người khỏi những ràng buộc để được sống tự do, đề 
 cao cá tính và khẳng định bản ngã con người.
 2. Nghệ thuật.
 Sự phù hợp của thể hát nói với việc bày tỏ tư tưởng, 
 tình cảm tự do phóng túng, thoát ra ngoài khuôn khổ 
 của tác giả.
 HOẠT ĐỘNG 3: LUYỆN TẬP
 ? Lí giải vì sao NCT có thể ngất ngưởng được như thế?
Gợi ý: Sở dĩ NCT có thể ngất ngưởng được như thế là vì ông ý thức được tài năng của bản 
thân. Ông là một người bản lĩnh và cá tính.
 HOẠT ĐỘNG 4: VẬN DỤNG
 1. Nếu coi “ngất ngưởng” là thái độ sống thì thái độ sống đó ntn? Thái độ sống đó có phải là 
 lối sống lập dị, cố làm cho khác người của một bộ phận trong xh hiện nay hay không?
 Tuổi trẻ ngày nay cần làm gì để thể hiện được phong cách sống ngất ngưởng tích cực?
 2. Vận dụng làm tiếp những bài tập trong Sách bài tập Ngữ văn 11.
 HOẠT ĐỘNG 5: TÌM TÒI MỞ RỘNG (Ở nhà)
 -Tìm đọc những tác phẩm khác của NCT và những tài liệu liên quan trên Internet.